Polskie korzenie praskiego golema

Spacerując malowniczymi uliczkami Starego Miasta w czeskiej Pradze bez problemu natkniemy się na różnej maści sklepy z tak zwanymi „pamiątkami”. Wśród masy chłamu azjatyckiej produkcji z napisami PRAHA czy CHARLES BRIDGE możemy odnaleźć mniej lub bardziej starannie wykonane figurki masywnej, topornej postaci podpisanej jako golem. Postać ta, choć nie jest związana z kulturą czeską, lecz żydowską na stale zagościła wśród wizytówek grodu nad Wełtawą. Legendę o praskim golemie znają nawet ludzie, którzy stolicy Czech nie widzieli na oczy (grafika Google się nie liczy), a sam golem stał się postacią szeroko kopiowaną w książkach, komiksach, filmie i grach komputerowych. Jak się jednak okazuje, narodziny owego stwora nie łączą się z Czechami, lecz… z Polską! Poznajmy pierwotne pochodzenie sławnego na cały świat obrońcy Żydów.

Na samym początku przypomnijmy sobie samą opowieść. Twórcą golema był rabin o mistycznych zapędach – Jehuda Löw ben Becalel zwany również Maharalem. Był to uczony o dość szerokich zainteresowaniach naukowych i teologicznych, zajmował się bowiem: filozofią, matematyką, kabałą, astrologią i alchemią.  Akt twórczy rabin-czarnoksiężnik (brzmi jak klasa w jakimś erpegu ) oparł na starożytnym traktacie żydowskim opisującym stworzenie świata – Sefer Jecira. Jego głównym założeniem była teoria, iż Bóg tworząc świat i człowieka posługiwał się swoimi emanacjami w postaci sefirot i literami alfabetu hebrajskiego. I to właśnie poprzez użycie liter hebrajskich Maharal ożywił gliniany posąg. Według różnych wersji legendy zostały one wyryte na czole golema lub włożone w jego usta w postaci skrawka pergaminu z napisem. Litery te tworzyły słowo Emet (hebr. אמת), które można przetłumaczyć jako „prawda”.

Celem stworzenia golema była chęć obrony Żydów przed prześladowaniami ze strony części ludności chrześcijańskiej. W jednej z wersji golem będąc istotą niedoskonałą (wszak powołaną do życia przez człowieka, nie Boga) po pokonaniu napastników kontynuuje walkę atakując samych Żydów. W celu powstrzymania masakry rabin Jehuda zaciera pierwszą literę. Powstałe w ten sposób słowo Met (hebr. מת) znaczy „śmierć” i jak łatwo się domyślić unieruchamiało golema. W innych wariantach legendy gliniany kolos nie wpada w żaden szał, a rabin „uśmierca” go bezpośrednio po odparciu ataku prześladowców. Szczątki stwora mają do tej pory znajdować się na strychu synagogi Staronowej zlokalizowanej na praskim Józefowie. Tyle legenda, skupmy się jednak na postaci samego rabina.

Staronowa Synagoga (po lewej) i ratusz z hebrajskim zegarem - fot. autor

 Okazuje się, że jednym z domniemanych miejsc narodzin przyszłego talmudysty jest Poznań (drugim Wormacja). Ba, zanim Löw został głównym rabinem Pragi w 1598 roku, pełnił analogiczną funkcję właśnie w Poznaniu, skąd wraz ze sławą wielkiego rabina przyszły pogłoski o samym golemie.  Warto tu podkreślić, iż talmudysta w swoim życiu spotykał się z przedstawicielami elit ówczesnego świata, w tym z ekscentrycznym cesarzem Rudolfem II. Stolica Wielkopolski nie jest jednak jedynym miejscem w Polsce powiązanym z golemem.

 

Kolejnym takim ośrodkiem miejskim jest Chełm. Już w XVII wieku niemieccy badacze kultury żydowskiej – Christoph Arnold i Johann Wuelfer wspominali, iż w Polsce spotykani są rabini wyszkoleni w magicznych rytuałach, którzy są w stanie ożywić gliniane figury. Opisują oni postać Eliasza Ben Jehudy żyjącego w tym samym okresie co Löw, chełmskiego rabina, który swojego rzekomego golema wykorzystywał jako służbę domową. Golem jednak rósł z dnia na dzień wywołując strach wśród lokalnych Żydów. Eliasz aby uniknąć niebezpieczeństwa unieszkodliwił sługę tak samo jak Maharal. Co ciekawe szczątki golema chełmskiego również pozostawiono na strychu bożnicy ( niestety już nieistniejącej). Pojawia się pytanie, czyj golem był pierwszy?

Jak już wspomniałem, chełmska legenda pojawia się w zapiskach z XVII wieku, z kolei historia Maharala po raz pierwszy zostaje spisana w XIX wieku i to głównie w okultystycznych magazynach. Ponadto w Czechach poza Pragą nie ma miejsca, które łączono by z postacią golema. W przypadku Polski do wspomnianego Poznania i Chełma możemy dołączyć między innymi Drohiczyn. Jak zatem widać praski towar eksportowy jest najprawdopodobniej przekształconą wersją legendy powstałej na polskim gruncie. Taką tezę potwierdzają zarówno historycy żydowscy (np. Gershom Scholem) jak i polscy (np. Robert Kuwałek). Żeby było jeszcze ciekawiej tego faktu nie kryją sami Czesi pracujący w praskim Muzeum Żydowskim, co potwierdza również Adam Węgłowski w artykule wskazanym w źródłach.

Źródła:

1. Informacje ustne pracowników Muzeum Żydowskiego w Pradze

2. Strzyga Lucjan, Legenda o Golemie, Baal Szem Tow i mistyczna kabała, czyli Raj Żydów w Rzeczypospolitej [dostęp: 02.02.2018]

3. Węgłowski Adam, Golem z polskiej gliny [dostęp: 02.02.2018]